Περιστερά: Η ιστορία του σπάνιου τύπου Ι.Ναού του Αγ. Ανδρέα

Ο ιερός ναός του Αγίου Ανδρέα στην Περιστερά αποτελεί ένα μοναδικό μνημείο της πρώιμης βυζαντινής αρχιτεκτονικής.

Πρόκειται για τετράκογχο, σταυροειδή ναό με τους πέντε τρούλους «φυτεμένους» στις κεραίες του σταυρού. Κτίστηκε το 871 από τον Όσιο Ευθύμιο, έπειτα από όραμα και αποτελούσε το Καθολικό της Ιεράς Μονής των Περιστερών. Τα θεμέλια του κτίσματος μαζί με τις τέσσερις κολώνες, χρονολογούνται στον 4ο μ.Χ. αιώνα.

Στην πορεία των αιώνων ο ναός υπέστη σημαντικές φθορές, ενώ τον Αύγουστο του 2015 υπέστη σοβαρές καταστροφές από πυρκαγιά που έπληξε το νάρθηκα του ναού. Έπειτα από εντατικές εργασίες αποκατάστασης από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, οι οποίες διήρκεσαν περίπου τρία χρόνια ο ιερός ναός παραδόθηκε ξανά στους πιστούς και τον Νοέμβριο του 2021 έγιναν τα θυρανοίξια.

Τις εργασίες αποκατάστασης και αναπαλαίωσης πραγματοποίησε η Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης, με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ.

Ο φθόνος των δαιμόνων

Η ανοικοδόμηση μοναστηριού γύρω από τον παλαιοχριστιανικό ναό του Αποστόλου Ανδρέα στην Περιστερά Θεσσαλονίκης πριν από περίπου 1.150 χρόνια προκάλεσε το φθόνο δαιμόνων. Σύμφωνα με την παράδοση, έφτασαν στο σημείο να κατεδαφίσουν όλο το οικοδόμημα όταν ολοκληρώθηκαν οι κατασκευαστικές εργασίες. Παρόλα αυτά, οι κάτοικοι της περιοχής με όπλο τους την πίστη προς τον Θεό και τις προτροπές του οσίου Ευθυμίου κατάφεραν να χτίσουν ξανά την μονή Περιστερών, όπως αργότερα ονομάστηκε.

Στον βίο του οσίου Ευθυμίου αναφέρεται πως ενώ βρισκόταν στον Άθω έλαβε θεϊκή εντολή που τον πρόσταζε: «Ευθύμιε, πήγαινε στη Θεσσαλονίκη και αναζήτησε στα όρη που βρίσκονται στα ανατολικά της πόλης κορυφή, η οποία έχει πηγή νερού. Περιστερά είναι το όνομα του τόπου. Εκεί θα βρεις το ναό του πρωτόκλητου των αποστόλων Ανδρέα που κάποτε ήταν περικαλλής, αλλά τώρα είναι ερειπωμένος και χρησιμοποιείται σαν μαντρί προβάτων. Αφού τον καθαρίσεις και ανακαινίσεις να τον καταστήσεις καταφύγιο ψυχών».

Ο όσιος Ευθύμιος πήρε μαζί του δύο μοναχούς, μετέβη στη Θεσσαλονίκη και με τις υποδείξεις των κατοίκων κατέληξε στην Περιστερά. Εκεί εντόπισε την πηγή και το μαντρί με τα πρόβατα που του είχε αναφέρει ο Θεός. Ο παλαιοχριστιανικός ναός του αγίου Ανδρέα ήταν ερείπια. Οι κάτοικοι δεν είχαν την παραμικρή υπόνοια πως εκεί κάποτε υπήρχε ιερός ναός και έδειξαν να δυσπιστία απέναντι σε αυτή την πιθανότητα.

Ο όσιος Ευθύμιος τους προέτρεψε να πάρουν φτυάρια και να καθαρίσουν τον χώρο, όπως και έκαναν. Κάποια στιγμή και ενώ είχαν προχωρήσει οι σκαπτικές εργασίες αποκαλύφθηκε η κόγχη του θυσιαστηρίου του ναού. Έκπληκτοι οι κάτοικοι πείστηκαν πως εκεί υπήρχε εκκλησία και πως ήταν θείο θέλημα να ανεγερθεί στον τόπο εκείνο μοναστήρι. Έτσι, βοήθησαν τον όσιο Ευθύμιο και ανοικοδομήθηκε ο ναός του αγίου Ανδρέα και το μοναστήρι.

Σύμφωνα με την παράδοση το εγχείρημα της κατασκευής του ναού και του μοναστηριού προκάλεσε το φθόνο των δαιμόνων. Άλλοτε έβγαζαν κραυγές, για να εκφοβίσουν τους εργάτες, άλλοτε τους πετούσαν πέτρες και άλλοτε κουνούσαν τις σκαλωσιές, για να πέσουν. Έφτασαν μάλιστα, στο σημείο να γκρεμίσουν ολόκληρο το οικοδόμημα, όταν είχε σχεδόν περατωθεί. Παρόλα αυτά, δεν κατάφεραν να κάμψουν το ηθικό των πιστών, που με τις παραινέσεις του οσίου Ευθυμίου και με προσευχές σύντομα ανέγειραν εκ νέου το κτίριο.

Οι εργασίες για την αποπεράτωση του ναού και του μοναστηριού ολοκληρώθηκαν το 871 μ.Χ. χάρη στις υπεράνθρωπες προσπάθειες του οσίου Ευθυμίου και των κατοίκων της περιοχής.

Το μοναστήρι θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά μνημεία των Βαλκανίων.

Μετά τον σεισμό του 1978 βρέθηκαν ο τάφος και τα οστά του οσίου Ευθυμίου στο δάπεδο του βόρειου κλίτους του ναού του αγίου Ανδρέα, όπου φυλάσσονται μέχρι και σήμερα.

Η καταστροφική φωτιά

Στις 23 Αυγούστου 2015 ο σπάνιου τύπου ναός του Αγίου Ανδρέα καταστράφηκε από πυρκαγιά. Τότε εκτιμήθηκε πως η φωτιά ξεκίνησε από μία λαμπάδα που ήταν αναμμένη στο νάρθηκα του ναού.

Η φωτιά γρήγορα πήρε απειλητικές διαστάσεις, δυστυχώς γιγαντώθηκε και είχε ως συνέπεια να καταστραφεί σχεδόν ολοκληρωτικά ο νάρθηκας και να υποστεί σημαντικές ζημιές το κτίσμα του κυρίως ναού.

Το επόμενο διάστημα με ευθύνη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης έγιναν εργασίες αποκατάστασης του ιστορικού κτιρίου που διήρκεσαν περίπου τρία χρόνια.